3.1.1 Radio

3.1.1.1 Verticale, horizontale en crossmediale integratie

Met uitzondering van een aantal gastprogramma’s verzorgen de meeste radio-omroeporganisaties de productie van hun eigen programma’s. Radiozenders zijn dan ook verticaal geïntegreerde ondernemingen. Voor de reclameregie en omroepsignaaltransmissie doen sommige radio’s wel beroep op andere ondernemingen.

Wat betreft de horizontale integratie zijn er op landelijk vlak zeer weinig spelers en is er dus hoge concentratie. Door de introductie van de vier netwerkradio’s, die in de loop van 2018 opgestart werden, hoopt het beleid om de concentratie te verminderen. Temeer vermits de netwerkradio’s sinds 1 september 2019 op DAB+ moeten uitzenden, waardoor zij de facto landelijke spelers geworden zijn. Op lokaal vlak zijn er in totaal veel spelers (132 frequentiepakketten), maar aangezien ze elk actief zijn binnen kleinere zendgebieden, kunnen we toch vaak van een geografisch monopolie spreken. Door de aanpassing van het Mediadecreet is wel niet langer sprake van de gaandeweg gegroeide ketenvorming binnen het lokale radiolandschap.

Er bestaat een grote mate van crossmediale integratie: VRT en DPG Media bieden nog tal van andere producten en diensten aan die losstaan van de radiomarkt. Dit zal in de toekomst nog toenemen, aangezien Vlaanderen Eén opgenomen werd in de Mediahuisgroep, en SBS Media Belgium (SBS Belgium en Mediahuis) sinds 2018 netwerkradio NRJ Vlaanderen exploiteert. Bovendien zijn alle radiozenders online aanwezig via websites, sociale mediaprofielen en de mobiele applicatiemarkt.

Lokale radio’s zijn in het merendeel van de gevallen minder crossmediaal geïntegreerd en focussen veeleer op radio-omroepactiviteiten, hoewel sommige lokale radio’s gelinkt zijn aan lokale reclamebureaus en/of een website hebben.

Wat de distributieschakel betreft, wordt de exploitatie en het beheer van de VRT-zenderpark vanaf maart 2019 gerealiseerd door Broadcast Partners.[273] Norkring exploiteert de commerciële DAB+-multiplexen 11A en 5A/5D.

3.1.1.2 Analyse op basis van financiële gegevens

Door de verregaande vormen van verticale en crossmediale integratie is het niet mogelijk financiële gegevens te presenteren voor de verschillende segmenten van de waardeketen. De financiële gegevens slaan namelijk op alle activiteiten van de onderneming en niet enkel op de radio-omroepactiviteiten.

Er wordt in dit rapport een onderscheid gemaakt tussen publieke en private omroeporganisaties.

De tabel en grafiek voor publieke omroeporganisaties geven enkel de financiële situatie van de VRT weer aangezien dit de enige speler is in deze categorie.

Onderneming	Eigen vermogen	Activa	Omzet	Bedrijfs-opbrengsten	Bedrijfswinst (-verlies)	Winst (-verlies) van het boekjaar voor belastingen	Werknemers
	10/15	20/58	70	70/76A	9901	9903	9087
VRT nv	278.592.440	449.099.359,00	425.149.084,00	437.113.830,00	-3.602.768	3.243.164,00	2.118,80

Tabel 65: Financiële gegevens 2018 publieke landelijke radio

Figuur 21: Evolutie gemiddelde waarden 2009-2018 publieke landelijke radio - Tekstuele beschrijving figuur 21

Bron: VRM op basis van informatie NBB

Er zit weinig evolutie in de bedrijfsopbrengsten van de publieke radio-omroeporganisatie. Ze blijft achter op de evolutie van de consumptieprijzen. Dat valt deels te verklaren doordat de dotaties voor de VRT voor langere periodes vastgelegd worden. Er is een duidelijke daling van het aantal werknemers (t.o.v. 2009 circa een kwart minder).

Deze grafiek toont de evolutie van de waarden t.o.v. 2009. Dat jaar was er een bedrijfsverlies en werd er verlies geboekt vóór belastingen. Dat maakt dat voor deze waarden een daling van de curve eerder positief te noemen is. 2010 en 2014 zijn duidelijk verlieslatende jaren, terwijl 2013, 2015 en 2017 winstgevende jaren waren. De opvallende bedrijfswinst en winst van het boekjaar voor belasting in 2017 valt te verklaren door de meerwaarde op de verkoop van onroerende goederen op de Reyerssite.[274] In 2018 realiseerde de VRT een (beperkt) bedrijfsverlies, maar wel een positieve winst voor belastingen.

De opsplitsing tussen de financiële gegevens van radio en televisie kan niet exact gemaakt worden. De VRT geeft echter in haar jaarverslag aan hoe de kosten tussen de verschillende mediaplatformen worden verdeeld. Voor de radio-aanbodsmerken bedroeg het aandeel in de kosten voor 2018 23,0% (ten opzichte van 23,2% in 2017).[275]

Onderneming	Eigen vermogen	Activa	Omzet	Bedrijfs-opbrengsten	Bedrijfswinst (-verlies)	Winst (-verlies) van het boekjaar voor belastingen	Werknemers
	10/15	20/58	70	70/76A	9901	9903	9087
DPG Media (Medialaan) nv	77.480.918	331.604.790	251.215.047	312.228.699	38.295.260	37.298.911	492,3
JOEfm nv	26.783.620	28.656.212	8.966.299	9.304.114	2.149.283	2.237.800	17,90
Vlaanderen Eén nv	2.877.777	4.936.158	9.334.897	9.397.819	1.539.941	1.519.853	25

Tabel 66: Financiële gegevens 2018 private landelijke radio

Bij DPG Media stegen zowel het eigen vermogen als de activa in 2018. De andere fiscale posten daalden wel t.o.v. 2017. Noemenswaard is de daling van het aantal werknemers (-13,6% t.o.v. 2017). Bij JOEfm liggen de financiële gegevens ongeveer in dezelfde lijn als 2017.

Vlaanderen Eén heeft enkele moeilijke jaren achter de rug. Maar een aangepast business plan, de opname binnen de Mediahuis-groep en het engagement van de Raad van Bestuur om de aandeelhoudersleningen van 7.200.000 euro in totaal ten belope van 75% in te brengen in het kapitaal van de vennootschap[276], resulteerde in een positief eigen vermogen voor 2017.[277] In 2018 liet Vlaanderen Eén een toename van alle fiscale posten (uitgezonderd de activa) optekenen.

Figuur 22: Evolutie gemiddelde waarden 2009-2018 private landelijke radio - Tekstuele beschrijving figuur 22

Bron: VRM op basis van informatie NBB

Ook bij de interpretatie van de grafiek met de evolutie van de waarden voor private landelijke radio-omroeporganisaties dient opgemerkt te worden dat de activiteiten van DPG Media naast radio ook tv omvatten. Bovendien weegt DPG Media door zijn grootte zeer sterk door in deze figuur.

De stijging in 2017 (van de winst van het boekjaar voor belasting) kan nagenoeg verklaard worden door de betere prestaties van Medialaan, net als de daling in 2018 van zowel de bedrijfswinst als de winst van het boekjaar voor belasting.

Sinds 2012 groeide de bedrijfswinst bij de private landelijke radio’s gestaag, maar sinds 2017 merken we een neergaande trend. Het personeelsbestand en de omzet daalden lichtjes in 2018.

3.1.1.3 Analyse op basis van populariteitscijfers

Volgens de cijfers van de SCV-survey over 2018 heeft 94% (+3 t.o.v. 2016%) van de Vlaamse bevolking ouder dan 18 jaar een radio gebruikt de voorbije drie maanden. 60% (= status quo t.o.v. 2015) van de Vlaamse bevolking gebruikte de radio om dagelijks op de hoogte te blijven van de actualiteit. Terwijl het aandeel Vlamingen dat het radionieuws beluistert ongeveer hetzelfde is gebleven over de periode 2000-2018, is het dagelijks gebruik ervan fors verminderd. De gemiddelde Vlaming blijft dus dit medium gebruiken om zich op de hoogte te stellen van de actualiteit, maar hij doet dat minder frequent.^[278]

Uit de Digimeter 2018 blijkt dat 56% van de Vlamingen dagelijks naar de radio luistert voor zijn nieuwsgaring. Dit is een daling van 2% ten opzichte van de studie uit 2017. In Vlaanderen blijft radio een populair medium. Maandelijks luisteren 63% van de Vlamingen naar de radio via de autoradio, 27% via computer, 25% via smartphone. Opmerkelijk is dat het maandelijks luisteren via een DAB of DAB+-set in 2018 verdubbelde naar 10%.[279] Dit kan mogelijkerwijze verklaard worden doordat het beleid in 2018 sterk ingezet heeft op het digitaliseren van de radiosector, met o.a. een Week van de digitale radio.

Luistercijfers

De marktverhoudingen tussen de verschillende radio-omroeporganisaties kunnen geschetst worden aan de hand van luistercijfers. Deze worden door het CIM in golven geregistreerd. In 2018 ging CIM van start met een nieuwe studie die belangrijke methodologische wijzigingen inhoudt in vergelijking met de CIM radiostudie 2011-2017.[280] Sinds 2018 publiceerde het CIM reeds zesmaal luistercijfers.[281]

Volgens de meest recente CIM-cijfers (golf 2019 Mar-Jun) zijn de marktaandelen tussen de verschillende Nederlandstalige zenders als volgt verdeeld:

Figuur 23: Marktaandeel per zender - Golf 2019 Mar-Jun - Tekstuele beschrijving figuur 23

Bron: CIM, geconsulteerd op 21/08/2019

Net zoals de afgelopen jaren blijkt uit bovenstaand diagram dat Radio 2 dagelijks het grootste aantal luisteraars weet te bereiken in Vlaanderen. Qmusic blijft Studio Brussel nipt voor op de tweede plaats. MNM valt naast het podium en zakt van de tweede naar de vierde plaats.

Naast de marktaandelen, het aantal mensen dat naar een radiozender luistert, kunnen we ook kijken naar de gemiddelde tijd die een persoon besteedt aan een radiozender. In onderstaande figuur bekijken we de gemiddelde luistertijd per zender (ook voor Golf 2019 Mar - Jun). De landelijke zender die in Vlaanderen per dag het langdurigst beluisterd wordt, blijft Radio 2.

Figuur 24: Gemiddelde luistertijd per zender - Golf 2019 Mar - Jun - Tekstuele beschrijving figuur 24

Bron: CIM, geconsulteerd op 21/08/2019

Omdat de nieuwe CIM-studie in 2018 van start ging, wordt de Golf 2018 Mar – Jun gehanteerd als nieuwe nultmeting. In het rapport Mediaconcentratie 2017, p. 157 – figuur 37 kunt u het historisch overzicht terugvinden van de marktaandelen radio o.b.v. luistercijfers voor de periode 2008-2017. Uit dezelfde figuur kunt u eveneens de evolutie van de verhouding tussen publieke en private radio op basis van luistercijfers bekijken. Daaruit blijkt dat het marktaandeel van publieke radio langzaam afnam in de periode 2008-2015, maar sinds 2016 weer wat toenam. In 2015 daalde het marktaandeel tot 60%, in 2017 was het weer 64%.

Hieronder wordt in de eerste grafiek de evolutie van de marktaandelen tussen de Golf Mar-Jun 2018 en 2019 getoond en in de tweede grafiek de evolutie van de verhouding publieke en private radio.

Figuur 25: Evolutie marktaandelen Golf 2018 Mar – Jun en Golf 2019 Mar – Jun - Tekstuele beschrijving figuur 25

Bron: Bewerking CIM Radiostudie: 12+, maandag tot zondag, 5-17u.

Figuur 26: Evolutie verhouding publieke en private radio - Golf 2018 Mar – Jun en Golf 2019 Mar – Jun - Tekstuele beschrijving figuur 26

Bron: Bewerking CIM Radiostudie: 12+, maandag tot zondag, 5-17u.

Omdat er op de radio-omroepmarkt twee grote spelers zijn, leek het interessant om naast de C4 ook de C2 te berekenen, de som van de marktaandelen op basis van luistercijfers van VRT en DPG Media. Uit het rapport Mediaconcentratie 2017[282] bleek reeds dat de concentratie op basis van deze methode bijzonder hoog is. De concentratiewaarde van C2 valt de laatste jaren nagenoeg samen met deze van C4. Sinds de opkomst van Nostalgie (Mediahuis-groep) vormt zich een klein verschil tussen beide.

De HHI illustreert dat de verhouding tussen de groepen VRT en DPG Media veranderd is. Sinds 2008 is de index gedaald van 0,50 naar 0,42 in 2015. In 2016 zien we weer een stijging naar 0,50. In 2019 daalde de HHI verder naar 0,44.

Als we kijken naar de concentratie-indexen van de radiozenders afzonderlijk, zien we dat deze nog altijd redelijk hoog liggen. Er was een duidelijk dalende tendens tussen 2008 en 2012, de laatste jaren blijven de indexen ongeveer gelijk.

Hieronder worden de concentratie-indexen weergegeven voor de nieuwe CIM-studie. Nadat de C4 in 2018 het hoogste niveau in jaren bereikte, door het stijgend marktaandeel van de DPG Media-radio’s en Nostalgie, zakt de C4 in 2019 licht. Dit komt door het dalend marktaandeel van zowel de VRT, DPG Media- als Mediahuis-radiozenders. De concentratiewaarde van C2 valt nog steeds nagenoeg samen met deze van C4. De HHI daalt lichtjes naar ca. 0,44. Dit komt vooral doordat een aantal netwerkradio’s marktaandeel verworven hebben ten koste van het aandeel van de VRT, DPG Media en Mediahuis. De C4 en de HHI op zenderniveau dalen hierdoor ook zacht. Momenteel is er, op zenderniveau, sprake van een matig geconcentreerde markt. Het wordt uitkijken of de netwerkradio’s het radiolandschap daadwerkelijk meer divers en minder geconcentreerd kunnen maken.

Tabel 67: Concentratie-indexen groepen radio op basis van luistercijfers (Golf 2018 Mar - Jun en Golf 2019 Mar – Jun)

	Golf 2018 Mar - Jun	Golf 2019 Mar – Jun
C4	92%	90%
C2	85%	83%
HHI	0,4500	0,4406

Tabel 68: Concentratie-indexen radiozenders op basis van luistercijfers (Golf 2018 Maa – Jun en Golf 2019 Maa – Jun)

	Golf 2018 Mar - Jun	Golf 2019 Mar - Jun
C4	65%	64%
HHI	0,1626	0,1557

Bron: VRM op basis van CIM

Figuur 27: Evolutie concentratie radio - Golf 2018 Mar - Jun en Golf 2019 Mar - Jun - Tekstuele beschrijving figuur 27

Bron: VRM op basis van CIM

Online populariteit van radiomerken

Onderstaande figuur geeft de absolute cijfers van de websitebezoeken en het aantal volgers op sociale media van de Nederlandstalige radiozenders waarover het CIM bericht. Het aantal websitebezoeken staat op de primaire as (links) en het aantal volgers op sociale media op de secundaire as (rechts).

Figuur 28: Online populariteit radiozenders - Tekstuele beschrijving figuur 28

Bron: VRM op basis van CIM en eigen onderzoek bij betrokken sociale netwerken, cijfers zomer 2019 (juni-juli)

Waar vorig jaar MNM nog het beste scoorde met zijn website, valt Radio 2 in 2019 die eer te beurt. Daarna volgen Radio 1, Studio Brussel en Qmusic die elkaar in evenwicht houden. Mensen surfen naar een site van een radiozender om diverse redenen. Ze kunnen via de website naar de radiozender in kwestie luisteren, maar ook nieuwtjes over muziek en actualiteit lezen, deelnemen aan wedstrijden of informatie over de verschillende programma’s opzoeken. Als we vergelijken met 2018 zien we dat het aantal websitebezoeken van alle radiozenders, uitgezonderd MNM, stijgen. Opmerkelijke stijgers zijn Radio 2 en Joe.

Via de online radiospeler van de VRT, radioplus.be, en Radioplayer Vlaanderen zijn alle (web)radio’s te beluisteren en krijgt de luisteraar een overzicht van de programmatie en de sociale mediaberichten van de verschillende (web)radio’s. Via de site kunnen ook programma’s herbeluisterd worden. Over de bezoeken van beide websites rapporteert het CIM geen cijfers[283].

Als we de populariteit op sociale media bekijken, zien we een andere top drie: Studio Brussel afgetekend op één, op ruime afstand gevolgd door Qmusic en MNM. Radio 2 heeft naast een algemeen profiel ook aparte profielen voor zijn regionale ontkoppeling (Radio 2 West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant), deze zijn niet meegenomen in deze berekeningen.

Waar we in 2018 vaststelden dat alle sociale media profielen erop vooruitgingen qua volgers, laat 2019 een meer divers beeld zien. Op Facebook gaan de meeste radio-omroepen er licht op achteruit en een aantal licht vooruit. Radio 1 zag in 2019 zijn Facebook-volgers het meest toenemen (+7,3%) en op Twitter zag vooral Nostalgie zijn volgers dit jaar aangroeien (+21%). Op Instagram groeien alle radio-omroepen, met Radio 2 (+321%) en Joe (+110%) als opvallende uitschieters.

We kunnen concluderen dat de radio-omroepen die zich richten op een jong publiek het meeste volgers hebben op de sociale media. Radio 2 is in 2019 duidelijk marktleider qua websitebezoeken, terwijl Studio Brussel dit is op de sociale media.

Wat apps betreft, zijn er heel wat verschillende radio-apps die een overzicht bieden van Vlaamse internetradio’s. Qmusic was het eerste radiostation met een eigen app en plukte daar initieel duidelijk de vruchten van. In 2016 geraakten de radioapps in een stroomversnelling. Er kwamen bijvoorbeeld vijf nieuwe radioapps voor de VRT (Radio 1, Radio 2, MNM, Studio Brussel en Klara). Qmusic updatete zijn app in 2016 ook tot Q, met zowel inhoud van de radiozender Qmusic als van de tv-zender Q2. In vergelijking met vorig jaar verdween de Radioplus-app[284] omdat VRT, Medialaan en Mediahuis via de CVBA Digitale Radio Vlaanderen een gezamenlijke app, Radioplayer.be, lanceerden.

Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk vermeld, stelt enkel Google Play gegevens beschikbaar omtrent het aantal installaties van een app. De App Store van Apple doet dit niet.

Naam applicatie	Aanbieder	Aantal installaties juli 2019
Q	DPG Media	100.000-500.000
Radio België	Radioworld FM	100.000-500.000
België FM: Radio online + Radio België	AppMind - Radio FM, Radio Online, Music and News	100.000-500.000
MNM	VRT	100.000-500.000
Studio Brussel	VRT	100.000-500.000
Radio 2	VRT	100.000-500.000
Joe	JOEfm	50.000-100.000
Radio 1	VRT	50.000-100.000
Radio Belgium	Simon Schellaert	50.000-100.000
Nostalgie	Nostalgie	10.000-50.000
Klara	VRT	10.000-50.000
Radioplayer.be	Digitale Radio Vlaanderen cvba	10.000-50.000
NRJ België	SBS Media Belgium	5.000-10.000

Tabel 69: Aantal installaties applicaties radio via Google Play

Bron: VRM op basis van Google Play

Vervolgens zoomen we in op de acht landelijke Nederlandstalige radiozenders. In onderstaande figuur^[285] zijn de marktaandelen tussen de verschillende zenders opgenomen op basis van de luistercijfers, websitebezoeken en hun volgers op sociale media.

Figuur 29: Marktaandelen landelijke radiozenders - Tekstuele beschrijving figuur 29

Bron: VRM op basis van CIM en eigen onderzoek

Wanneer we naar de verhouding tussen publieke en private radio kijken op basis van het aantal volgers op sociale media is deze verhouding 58-42 in het voordeel van de publieke omroep (2018: 64-36). Op basis van het aantal websitebezoeken is dat zelfs 75-25 (2018: 77-23). De publieke radiozenders hebben dus een vergelijkbaar marktaandeel qua sociale media als op basis van de luistercijfers. Qua websitebezoeken heeft de publieke omroep een veel groter marktaandeel.

Figuur 30: Verhouding marktaandelen landelijke publieke versus private radio - Tekstuele beschrijving figuur 30

Bron: VRM op basis van CIM en eigen onderzoek

3.1.1.4 Mandatenconcentratie in de radiosector

In de figuur hieronder kijken we naar de cumulatie van mandaten in de radiosector. Als we vergelijken met twee jaar geleden zit de macht veel minder geconcentreerd dan vroeger. Dit komt door het nieuwe frequentieplan, dat op basis van deze gegevens zeker zijn ambitie heeft waargemaakt. We maakten gebruik van de informatie uit de jaarrekeningen over 2018 die in 2019 ingediend werden. Niet alle lokale radio’s zitten in deze figuur omdat niet elke radio deze gegevens indient bij de Nationale Bank.

Hoe lees je deze figuur? Bijvoorbeeld centraal links zie je de VRT. Ze hebben twee functiehouders gemeenschappelijk met de VAR. We zijn ons bewust van de beperkte leesbaarheid van deze figuur in gedrukte vorm. Via www.vlaamseregulatormedia.be kan je deze figuur duidelijker bekijken.

Figuur 31: Mandatenconcentratie in de radiosector

Bron: VRM op basis van informatie NBB

[273] In hoofdstuk 1 wordt in INFOFRAGMENT 2: FM-UITZENDINGEN VOOR VRT ZORGT VOOR GESCHIL TUSSEN ZENDOPERTATOREN meer duiding gegeven.

[274] VRT nv (2018). Jaarverslag 2017, p. 160.

[275] VRT nv (2019). Jaarverslag 2018, p. 157.

[276] Vlaanderen één (2017). Jaarrekening 2016, p. 30.

[277] Vlaanderen één (2018). Jaarrekening 2017, p. 30.

[278] SCV-Survey, https://www.statistiekvlaanderen.be/survey-scv-survey.

[279] De Marez, L. en Vanhaelewyn, B., Imec Digimeter 2018, “Measuring Digital Media Trends in Flanders, 2018”, pp. 40. Het Digimeter rapport brengt elk jaar het bezit & gebruik van media(technologie) bij Vlamingen in kaart.

[280] De methodoligische wijzigingen zijn:

- Een nieuwe database voor de steekproeftrekking

- Ongeveer 70% van face-to-face rekrutering met een nieuwe contactprocedure

- Ongeveer 30% van online rekrutering

- Een continu veldwerk en een nieuw publicatieritme

- Kortere timings voor het verwerken van de gegevens

[281] CIM, “CIM-RAM Radio Jan-Apr 2018”, https://www.cim.be/sites/default/files/Media/Radio/Documents/methodo_ci….

[282] VRM, rapport Mediaconcentratie 2017, p. 158 – figuur 38.

[283] Radioplayer Vlaanderen werd op 24 juli 2019 gelanceerd. Aangezien het rapport gebruik maakt van de CIM-cijfers voor de periode 3-23 juni 2019, zouden er zelfs indien het CIM hierover zou rapporteren, geen cijfers beschikbaar zijn.

[284] De VRT bood met de Radioplus-app sinds oktober 2014 haar eigen app aan via dewelke haar eigen radiostations konden worden beluisterd samen met MNM Hits, Klara Continuo en Ketnet Hits. Daarnaast kon nieuws en verkeersinformatie herbeluisterd worden.

[285] Dit gaat enkel over de marktaandelen van de Nederlandstalige landelijke radiozenders. Lokale, internet- of buitenlandse radiozenders zijn hier niet in opgenomen.