4.4.7 Actie tegen fake news

Fake news staat al een tijdje op de agenda. Op een studiedag van de Koninklijke Vlaamse Academie van België (KVAB) getuigde hoogleraar Peter Van Aelst (UAntwerpen) dat fake news weinig voorkomt in Vlaanderen. Zo ging in 2019 op sociale media nog het gerucht rond dat enkele tv-schermgezichten geld verdienden met de verkoop van schoonheidsproducten. Een verkooptruc, zo bleek. Maar al bij al valt het in onze contreien best mee. [474] Toch worden er in Vlaanderen initiatieven ontwikkelt om fake news tegen te gaan.

Het Vlaams Journalistiek Fonds (VJF) ondersteunde twee initiatieven die desinformatie willen bestrijden met behulp van technologie. Het eerste initiatief is Textgain, een spin-off van de Antwerpse universiteit. Het ontwikkelt algoritmes die teksten in e-mails, documenten of tweets verzamelt en analyseert. Met behulp van het algoritme kunnen journalisten of factcheckers beter inschatten waar er een verhoogd risico op desinformatie is. De software controleert zelf geen feiten. Daarvoor werkt het bedrijf samen met persagentschap Belga, Tree Company, VRT NWS en de journalistiekopleidingen van de Erasmushogeschool Brussel en KU Leuven (campus Antwerpen) in Factcheck.Vlaanderen. [475]

Ook het tweede initiatief, FactRank Pro wil in eerste instantie journalisten helpen om in de waterval van informatie de druppels te vinden die het controleren waard zijn. In de bètaversie, die ontwikkeld werd door drie studenten van de KU Leuven, dook het algoritme in de transcriptie van de plenaire vergadering van het federaal parlement, om daar statements uit te filteren die de moeite zijn om te checken. Nu willen ze een tool bouwen om die methode te verfijnen om sneller relevante beweringen onder de loep te nemen. [476]

Daarnaast lanceerden VRT NWS, Mediawijs, Arteveldehogeschool en IMEC een nieuw project: EDUbox Nepnieuws. Dit project moet jongeren informeren over nepnieuws en leren om het te ontmaskeren. [477]

Op Europees vlak zit de Europese Commissie ook niet stil. Ze publiceerde in oktober 2018 een Code of Practice against disinformation. In 2019 verschenen de eerste rapporten van de onderschrijvers van deze code, waaronder o.a. Google en Facebook. Ze rapporteren regelmatig welke maatregelen ze hebben getroffen om desinformatie tegen te gaan. [478] Recentelijk onderschreef ook het bedrijf achter de app TikTok de code. Daarnaast bleek uit een nieuw rapport dat ongeveer 90 procent van de gemelde illegale content binnen 24 uur wordt geëvalueerd. Deze maatregelen kaderen binnen het European Democracy Action plan en de Digital Services Act van de Europese Commissie. Het plan wordt tegen eind 2020 verwacht. De Europese Commissie richt verder ook het European Digital Media Observatory op, doormiddel waarvan steun zal verleend worden voor verdere factchecking.

Verschillende internationale studies herhalen de noodzaak omtrent actie tegen fake news en de verspreiding ervan noodzakelijk zijn en blijven.

Eind 2019 toonde een studie van Amerikaanse computerwetenschappers van het Massachusetts Institute of Technology (MIT) aan dat fake news online in verhouding tot echt nieuws ongeveer twee keer meer gedeeld wordt en zes keer vlugger gelezen wordt. [479]

Bovenstaand onderzoek van MIT ging verder op het Digital News Report van het Reuters Institute for the Study of Journalism. Dit instituut bevraagt elk jaar een representatief staal van de bevolking in veertig landen over hoe ze nieuws zoeken, consumeren en ervaren. Het meest recente rapport dateert van juni 2020 [480] en concludeert dat sociale media via de smartphone de belangrijkste informatiebronnen blijven voor jongeren.

De onderzoekers doen in het rapport nog enkele opmerkelijke vaststellingen. Eerst en vooral valt op dat van alle kanalen die gebruikt (kunnen) worden om nieuws te consumeren, enkel de sociale media groeien. Verder bereikt het nieuws voornamelijk via deze sociale media, onrechtstreeks dus, de lezer. Facebook blijft hiervoor het populairste medium, ook voor jongeren. Daarnaast blijft de betalingsbereidheid voor online nieuws in België steken op 12 procent. Dit is echter geen indicator van een laag vertrouwen in de traditionele nieuwsmerken want dat blijft opmerkelijk hoog, zeker in vergelijking met het dalend vertrouwen in sociale media. Tot slot houdt de meerderheid van de lezers vast aan het verlangen naar neutraal en objectief nieuws, al is er wel een significant deel dat openstaat voor nieuwsberichten waarin een duidelijke mening staat.

Een ander onderdeel van de bestrijding van fake news is de uitdaging om het echte nieuws tot bij de verschillende doelgroepen te krijgen. De Vlaamse publieke omroep VRT zet al enkele jaren fel in op het bereiken van de doelgroepen via verschillende kanalen, mede door haar opdracht om elke Vlaming te bereiken.

Terwijl Karrewiet het meest geschikte kanaal is voor kinderen en tieners tot ongeveer twaalf – dertien jaar, bereikt de VRT de jongvolwassenen, vanaf achttien jaar ongeveer, met VRT NWS. Jongeren die tussen deze leeftijdscategorieën vallen dreigen niet bereikt te worden met echt, gevalideerd nieuws. Om die reden lanceerde VRT in 2019 het Instagram-account Nws.nws.nws. Jonge journalisten plaatsen dagelijks meerdere berichten die specifiek gericht zijn op dertien- tot achttienjarigen. Momenteel heeft dit account ongeveer 61.000 volgers. Tegelijker tijd werkt VRT aan een nieuwswebsite voor Nws.nws.nws. Hierdoor zal zij niet langer afhankelijk zijn van de algoritmen van Instagram en de jongeren alsnog weten te bereiken. [481]

[474] De Standaard, Deltour, P., “Aanpak fake news gaat over meer dan fake news alleen”, 26 maart 2019.
[475] De Morgen, Evers, F., “Ook Vlaamse technologie vecht tegen nepnieuws”, 13 december 2018.
Mediaspecs, “Factcheck.Vlaanderen geeft weerwerk tegen online desinformatie en polarisering”, https://www.mediaspecs.be/factcheck-vlaanderen-geeft-weerwerk-tegen-onlinedesinformatie- en-polarisering/, 25 april 2019.
[476] De Morgen, Evers, F., “Ook Vlaamse technologie vecht tegen nepnieuws”, 13 december 2018.
[477] Metro, “Educatief project moet jongeren nepnieuws helpen ontmaskeren”, 26 maart 2019.
[478] Europese Commissie, “Code of Practice against disinformation: Commission calls on signatories to intensify their efforts”, http://europa.eu/rapid/press-release_IP-19-746_en.htm, 29 januari 2019.
[479] De Morgen, Stevens, J., “Al is de waarheid nog zo snel, de leugen achterhaalt haar wel”, 21 december 2019.
De Morgen, “TikTok zet zich in tegen onlinehaat”, 23 juni 2020.
Vlaamse Nieuwsmedia, “EUROPESE UNIE ZET ZICH IN TEGEN FAKE NEWS”, https://www.vlaamsenieuwsmedia.be/tag/fake-news/, 12 juni 2020.
[480] De Standaard, Heremans, T., “U wantrouwt het nieuws, maar u wilt het wel gratis”, 16 juni 2020.
[481] De Standaard, Droeven, V., “VRT knipt het nieuws op maat van jongeren”, 13 november 2019.